Στο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είχε την άποψη ότι οι ανήλικοι δεν πρέπει να κρατούνται σε σωφρονιστικά ιδρύματα.
Οι στοιχειώδεις κανόνες των Ηνωμένων Εθνών για την απονομή Δικαιοσύνης και για την μεταχείριση των κρατουμένων οι οποίοι εγκρίθηκαν από το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο το έτος 1957, αναγνωρίζουν ότι οι νεαροί δράστες εγκλημάτων που υπάγονται στη δικαιοδοσία των δικαστηρίων ανηλίκων δεν θα πρέπει να καταδικάζονται σε ποινές φυλάκισης και ως εκ τούτου η προσωρινή κράτηση θα πρέπει να διατάσσεται μόνο ως έσχατο μέτρο και για τη συντομότερη δυνατή χρονική περίοδο ενώ ο περιορισμός των ανηλίκων σε σωφρονιστικά καταστήματα θα πρέπει να είναι το έσχατο καταφύγιο (disposition of last resort) και για την ελάχιστη αναγκαία περίοδο (minimum necessary period).
Σκοπός της ιδρυματικής μεταχείρισης των ανηλίκων σύμφωνα με τους κανόνες για την μεταχείριση των κρατουμένων είναι η παροχή μέριμνας, προστασίας, εκπαίδευσης και επαγγελματικών δεξιοτήτων προκειμένου να βοηθηθούν στο να αναλάβουν έναν εποικοδομητικό και παραγωγικό ρόλο στην κοινωνία.
Αλλωστε για τον συγκεκριμένο σκοπό θα πρέπει να χορηγείται στους τροφίμους (ανηλίκους) των σωφρονιστικών καταστημάτων, η αναγκαία κοινωνική, εκπαιδευτική, ψυχολογική, επαγγελματική και ιατρική βοήθεια.
Ως προς την ιδρυματική μεταχείριση των κοριτσιών θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στις προσωπικές ανάγκες και τα προβλήματά τους, ενώ θα πρέπει να εξασφαλίζεται παντοιοτρόπως η δίκαιη και ίση μεταχείρισή τους.
Κάθε σωφρονιστικό κατάστημα θα πρέπει να έχει σωφρονιστικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα και να μη παραπέμπει στον τιμωρητικό σκοπό της ποινής με την στέρηση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αφού ως βασικός θεμελιώδης στόχος της ιδρυματικής μέριμνας ορίζεται η ενστάλαξη της αίσθησης της δικαιοσύνης, του αυτοσεβασμού και του σεβασμού των δικαιωμάτων του κάθε κρατούμενου.
Για τους ανήλικους ιδρύονται ανοικτά καταστήματα κράτησης με ελάχιστα ως καθόλου μέτρα ασφαλείας.
Οι εγκαταστάσεις κράτησης για ανηλίκους θα πρέπει να είναι αποκεντρωμένες και τέτοιου μεγέθους ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση και η επαφή των ανηλίκων με τις οικογένειές τους.
Επίσης θα πρέπει να ιδρυθούν μικρής δυναμικότητας εγκαταστάσεις κράτησης, οι οποίες θα εντάσσονται στο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό περιβάλλον της τοπικής κοινότητας, ώστε η σχολική εκπαίδευση και η επαγγελματική κατάρτιση να μπορούν να περατωθούν στον έξω κόσμο, σε σχολεία και προγράμματα της τοπικής κοινότητας.
Οι εγκαταστάσεις θα πρέπει να έχουν χωρητικότητα για δέκα έως είκοσι άτομα και να πλαισιώνονται από παιδαγωγικά κατάλληλο προσωπικό που θα μπορεί να εξυπηρετεί τις ατομικές ανάγκες των νεαρών κρατουμένων.
Επιπλέον κρίνεται κρίσιμη και αποφασιστική η προσέλκυση ικανού αριθμού εθελοντών για τη δημιουργία και καλλιέργεια των απαιτούμενων σχέσεων με το κοινωνικό περιβάλλον, καθότι η βαθμιαία μετάβαση στην ελευθερία πρέπει να διασφαλιστεί με τη μετασωφρονιστική αρωγή.
Αλλωστε είναι σημαντική η επιτυχής αντιμετώπιση κρίσιμων καταστάσεων σε καθεστώς ελευθερίας.
Στη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού λαμβάνεται ειδική πρόνοια για τους ανήλικους κρατουμένου (α. 9 § 4, 37 και 40 ΔΣΔΠ). Συγκεκριμένα η Σύμβαση αναγνωρίζει σε κάθε παιδί καταδικασμένο για παράβαση του ποινικού νόμου το δικαίωμα σε μεταχείριση, η οποία συνάδει με το αίσθημα της αξιοπρέπειας και της προσωπικής αξίας του, ενισχύει τον σεβασμό του για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες των άλλων και λαμβάνει υπόψη την ηλικία του, την ανάγκη για επανένταξή του στην κοινωνία και την ανάληψη από αυτό ενός εποικοδομητικού ρόλου στην κοινωνία.
Κατά το άρθρ. 37 περ. α’ ΔΣΔΠ, τα συμβαλλόμενα κράτη διασφαλίζουν ότι κανένα παιδί δεν υποβάλλεται σε βασανιστήρια ή σε άλλη απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση ή ποινή (απαγόρευση βασανιστηρίων άρθρ. 3 ΕΣΔΑ και άρθρ. 7 ΔΣΑΠΔ) … Απαγορεύεται η παράνομη ή αυθαίρετη στέρηση της ελευθερίας (άρθρ. 37 περ. β’ εδ. α’ ΔΣΔΠΔ). Μάλιστα κατά το άρθρ. 37 περ. δ’ ΔΣΠΔ, τα παιδιά που στερούνται την ελευθερία τους έχουν το δικαίωμα για ταχεία πρόσβαση σε νομική συμπαράσταση καθώς και το δικαίωμα αμφισβήτησης της νομιμότητας της στέρησης της ελευθερίας τους ενώπιον του δικαστηρίου ή άλλης αρμόδιας αρχής (άρθρ. 9 § 4 ΔΣΑΠΔ) ούτως ώστε να λαμβάνεται το συντομότερο απόφαση σχετικά με το θέμα αυτό.
Σύμφωνα με τις οικείες διατάξεις του Σωφρονιστικού Κώδικα που αναφέρονται ειδικά σε νεαρούς κρατούμενους, τα καταστήματα κράτησης νέων στον ελληνικό χώρο είναι κλειστές εγκαταστάσεις, δηλαδή πρόκειται για καταστήματα στα οποία τηρούνται λιγότερο ή περισσότερο αυστηρά μέτρα ασφαλείας.
Στην Ελλάδα δεν υφίστανται ανοικτά σωφρονιστικά καταστήματα με καθόλου ή ελάχιστα μέτρα ασφαλείας ή και ημιελεύθερης διαβίωσης.
Είναι γνωστό ότι το πλέον κατάλληλο περιβάλλον για την διαπαιδαγώγηση του ανηλίκου και την αποφυγή υποτροπής με την διάπραξη άλλων εγκλημάτων, αλλά και για την ενίσχυση του αυτοσεβασμού και της συναίσθησης της κοινωνικής ευθύνης του, είναι το οικογενειακό, σχολικό και το σύνηθες κοινωνικό περιβάλλον στην ελεύθερη κοινωνία. Για τους λόγους αυτούς η τοποθέτηση ανηλίκων σε καταστήματα κράτησης θα πρέπει να είναι πάντοτε το μέτρο έσχατης ανάγκης και να επιβάλλεται για μία ελάχιστη χρονική περίοδο. Η στέρηση της προσωπικής ελευθερίας θα πρέπει να χρησιμοποιείται ως το έσχατο μέσο της αντεγκληματικής πολιτικής για ανηλίκους. Προτεραιότητα της Ελληνικής Πολιτείας είναι η θέσπιση και η εφαρμογή εναλλακτικών μέτρων αντιμετώπισης της παραβατικότητας των ανηλίκων (όπως προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης, συμβουλευτικής, κοινωνικής υποστήριξης, απασχόλησης σε δραστηριότητες κοινής ωφελείας) ούτως ώστε η πολιτεία να μη προσφεύγει υποχρεωτικά σε στέρηση της ελευθερίας τους.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υποστηρίζει την καθιέρωση δημιουργικού και ανθρώπινου δικαίου όσον αφορά τους ανηλίκους που θα προβλέπει εναλλακτικές λύσεις για την κράτηση των νέων στις φυλακές (ψήφισμα του Ε.Κ. …EE C98 ης 9πς/4/1999, σελ. 299 επ.).
Η αγωγή των ανηλίκων εντός του κλειστού περιβάλλοντος των καταστημάτων κράτησης και οι όποιες προσπάθειες κοινωνικής τους επανένταξης κάτω από συνθήκες στέρησης της ελευθερίας και κοινωνικής απομόνωσης είναι ανέφικτη, καθόσον εγκυμονεί πάντα ο κίνδυνος κατά την διαδικασία προσαρμογής τους και υπό συνθήκες εγκλεισμού να υιοθετήσουν αυτοί μία αρνητική κοινωνική ταυτότητα με την δημιουργία επί το πλείστον υποπολιτισμικών ομάδων και την μύηση σε νέες παραβατικές συμπεριφορές, την κωδικοποιημένη χρήση διαφόρων λέξεων προς επίτευξη μιας ιδιότυπης γλωσσικής επικοινωνίας μεταξύ τους.
Η κοινωνική επανένταξη των ανηλίκων παραβατών απαιτεί την κατάργηση του εγκλεισμού και την ανάληψη μιας δυναμικής δράσης την στήριξη και αρωγή τους, για τον συμψηφισμό των μειονεκτημάτων και των ελλεϊψεών τους και ιδίως για την τόνωση των δεξιοτήτων τους στη διαδικασία κοινωνικοποίησης.
Η εισαγωγή στα καταστήματα κράτησης νέων για λόγους διαπαιδαγώγησης δεν εξυπηρετεί τους στόχους της αντιεγκληματικής πολιτικής όταν αυτοί (οι στόχοι) μπορούν να επιτευχθούν σε ανοικτά καταστήματα αντί της υποβολής των κάτω των 18 ετών σε στερητικές της ελευθερίας ποινές.
Η εξωιδρυματική μεταχείριση των ανηλίκων σε σύγκριση με την ιδρυματική είναι πιο ανθρώπινη και αποτελεσματική για την ομαλή επανένταξή τους στην κοινωνία.
Οι στερητικές της ελευθερίας ποινές δεν θα πρέπει να τίθενται στην υπηρεσία μίας γενικοπροληπτικής αντίληψης ή να συνιστούν αντίδραση αμηχανίας ως προς την αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των νέων.
Η ευθύνη του Κράτους για μια αποτελεσματική σωφρονιστική πολιτική ιδιαίτερα των νέων παραβατών δεν θα πρέπει να περιορίζεται στην ασφαλή φύλαξη των κρατουμένων με την επίδειξη πλήρους αδιαφορίας και έλλειψης κοινωνικής αρωγής κατά τον χρόνο έκτισης της ποινής προκειμένου να επιτευχθεί η επιστροφή τους στην κοινωνία.
Εμπειρικές έρευνες έχουν αναδείξει κατά καιρούς τις ελλειμματικές καταστάσεις που χαρακτηρίζουν τους νεαρούς κρατούμενους (όπως εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες, οινοπνευματώδη ποτά, ανεργία, κοινωνική απομόνωση, σοβαρές ελλείψεις στον τομέα σχολικής και επαγγελματικής κοινωνικοποίησης) αλλά και στο πεδίο της κοινωνικής αρωγής για την αντιμετώπιση των αναγκών της καθημερινής ζωής.
Στον Ελληνικό χώρο έχουν γίνει πολλαπλές προσπάθειες επαγγελματικής κατάρτισης στα καταστήματα κράτησης με στόχο την διευκόλυνση κοινωνικής επανένταξης των νέων μετά την αποφυλάκιση.
Πάραυτα όμως η πλειοψηφία των κρατουμένων σύμφωνα με τα κατά καιρούς ερευνητικά πορίσματα παρουσιάζει ουσιώδεις ελλείψεις στο πεδίο της σχολικής παιδείας και της επαγγελματικής εκπαίδευσης. Η δημιουργία δυνατοτήτων επαγγελματικής κατάρτισης συνιστά την βασική προϋπόθεση για την βελτίωση των ευκαιριών ένταξης στον κόσμο της εργασίας μετά την απόλυσή τους από το σωφρονιστικό κατάστημα.
Στόχος της επαγγελματικής κατάρτισης είναι σε κάθε περίπτωση η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού με την προσφορά μιας δεύτερης ευκαιρίας σε εκείνους που δεν έχουν φοιτήσει ή ολοκληρώσει την φοίτηση ή την επαγγελματική τους κατάρτιση.
Είναι γνωστό ότι η πλημμελής εκπαίδευση και η στέρηση μιας σταθερής σχέσης εργασίας συχνά συνδέονται με την τέλεση αξιοποίνων πράξεων. Η εκπαίδευση κατά την διάρκεια έκτισης της ποινής πέρα από την επίτευξη του στόχου της αποφυγής υποτροπής συντελεί πρωτίστως στον εξανθρωπισμό του σωφρονιστικού συστήματος και στην βελτίωση των συνθηκών κράτησης και προσφέρει στους νεαρούς κρατούμενους βιώματα επιτυχίας και αυτοεκτίμησης. Η ανατίμηση της επαγγελματικής εκπαίδευσης στα σωφρονιστικά καταστήματα εντάσσεται στο πλαίσιο της γενικής οικονομίας και κοινωνικής ανάπτυξης σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.
Os βασικές αρχές της αντεγκληματικής πολιτικής σε ένα φιλελεύθερο , δημοκρατικό κράτος είναι η αρχή του κοινωνικού κράτοος δικαίου, η αρχή της ενοχής, η αρχή της αναλογικότητας, η αρχή του ανθρωπισμού και η απώθηση στο περιθώριο της στερητικής της ελευθερίας ποινής με δεδομένη την αναποτελεσματικότητα της έκτισης της ποινής με κριτήριο την υποτροπή των αποφυλακιζομένων.
Εν κατακλείδι το δικαικό πρότυπο προτάσσει: 1) την θεμελιώδη υποχρέωση της πολιτείας στην ανθρωπιστική μεταχείριση του καταδίκου, τουτέστιν μόνο η ελευθερία κίνησης (κατά χρόνο και τόπο) μπορεί να περιοριστεί.
- Ο κατάδικος τότε μόνο μπορεί να απέχει από παραβατικές συμπεριφορές όταν τα δικαιώματά του παραμένουν απαραβίαστα.
- Η ποινή κατά της ελευθερίας θα πρέπει να εκτελείται σε μικρής ή μέσης χωρητικότητας καταστήματα κράτησης και μέσα σε μεγάλες οικιστικές περιοχές.
- Θα πρέπει να γίνεται οικονομική χρήση της ποινής κατά της ελευθερίας.
- Έκτιση της ποινής σε μικρές ομάδες διαβίωσης των δέκα έως δώδεκα κρατουμένων υπό υγιείς υλικές και ηθικές συνθήκες.
- Βοήθεια και στήριξη των ανήλικων κατάδικων στην καθημερινή ζωή, με τη σχολική παιδεία, διδασκαλία και την εκμάθηση ενός επαγγέλματος.
Οι ανήλικοι παραβάτες θα πρέπει να εφοδιαστούν κατά την έκτιση της ποινής τους με τα κατάλληλα ψυχικά, μορφωτικά και κοινωνικά εφόδια, τα οποία είναι απαραίτητα για να επιβιώσουν στην κοινωνία χωρίς παραβατικότητα.
Αυτός ο στόχος κατά την ταπεινή μου άποψη θα μπορέσει να επιτευχθεί με μία κοινή ευρωπαϊκή σωφρονιστική πολιτική που θα κατοχυρώνει το άνοιγμα της φυλακής στην κοινωνία, τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, την προστασία ατομικών δικαιωμάτων κρατουμένων και την εξατομίκευση των συνθηκών κράτησης.
Η κοινωνική επανένταξη θα πρέπει να αποτελεί το πρωτεύον συστατικό στοιχείο της σωφρονιστικής πολιτικής.
Βούλα Δημητριάδου
Δικηγόρος Παρ’ Αρείω
Ποινικολόγος